Krud là tên gọi mà người Khmer dùng để chỉ một vật linh vật không tồn tại trong thế giới tự nhiên, nhưng lại xuất hiện khá phong phú trong các câu chuyện thần thoại, trong những công trình kiến trúc tôn giáo. Đã từ lâu, hình tượng Krud gắn chặt trong đời sống tâm linh và đời sống thẩm mỹ của người Khmer Nam Bộ.

Hình tượng Krud trong văn hóa Khmer.

Theo truyền thuyết Ấn Độ cũng như truyền thuyết của tộc người Khmer, người ta biết rằng, Krud (Gruda) vốn là con của nữ thần Vin-ta. Nữ thần Vin-ta là chị ruột của nữ thần Kro-dhus. Ngay từ khi mới ra đời, mặc dù có dáng vẻ dữ tợn, được biểu hình bằng con chim săn mồi, có đầu người với ba mắt, chiếc mỏ quắp, móng chân sắc nhọn của đại bàng, nhưng Krud lại mang thân phận của một kẻ tôi tớ, bị đày đọa, chỉ vì người mẹ thua cuộc trong một lần cá cược với nữ thần Kro-dhus. Vì thế mà giữa Krud và rắn Naga – con của nữ thần Kro-dhus, tuy là anh em họ với nhau nhưng chưa bao giờ chung sống hòa bình, hễ gặp nhau thì luôn có xung đột. Và, Krud bao giờ cũng là kẻ chiến thắng. Một số quan niệm khác cho rằng, Krud chính là hiện thân của cái thiện, đại diện cho cái thiện để chống lại kẻ ác, chuyên giúp đỡ những người gặp hoạn nạn khó khăn. Có lẽ xuất phát từ ý nghĩa đó, nên khi thể hiện hình tượng Krud, các nghệ nhân Khmer thường trình nó trong tư thế dang đôi cánh rộng, trông như những cánh tay lực lưỡng đang nắm chặt thân rắn Naga căng ngang, dùng mỏ và chân xé xác rắn thành từng mảnh. Với uy lực của loài mãnh cầm đầy sức mạnh như vậy, mà hình ảnh krud đã được một số quốc gia Đông Nam Á dùng làm biểu tượng cho quốc gia, dân tộc mình điển hình như Thái Lan. Còn ở Campuchia thì hình ảnh Krud lại được dùng trong các biểu trưng, logo của một số ngành nghề, đặc biệt trong các công trình kiến trúc ở đền đài Ăngko. Đối với người Khmer ở Nam Bộ thì Krud trở thành vật trang trí không thể thiếu trong các công trình kiến trúc chùa chiền. Có thể thấy, Krud đã có mặt trong nền văn hóa Khmer từ khá sớm, ban đầu nó được tôn vinh như lực lượng siêu nhiên, đại diện cho vị thần tối cao được người Khmer tôn kính thời bấy giờ - vị thần Visnu. Càng về sau, khi đạo Phật xuất hiện và “lên ngôi” trong xã hội Khmer, Krud không còn được sùng tín như vật linh trong hệ thống tín ngưỡng nữa, nó chỉ được xem như một thứ hình tượng để trang trí, tô điểm góp phần tăng thêm sự uy nghi cho các công trình kiến trúc chùa chiền, bảo tháp. Có thể thấy, sự ảnh hưởng của Bà-la-môn giáo dần dần giảm sút nhưng không hẳn mất đi. Các nghi thức của Bà-là-môn giáo được chuyển dần rồi kết hợp, hòa quyện với tín ngưỡng dân gian dân tộc để trở thành “tín ngưỡng truyền thống” tồn tại cho đến ngày nay.

Đặc biệt ,tính khoan dung, hòa hợp giữa đạo Phật và đạo Bà-la-môn ở tộc người Khmer còn thể hiện rõ nét ở sự xuất hiện ngày càng nhiều hơn các hình tượng của thần Prum (thần 4 mặt), thần Tê-vô-đa, các linh thú Ken-no và Krud,…tại các công trình kiến trúc chùa chiền. Trong đó, Krud là hình ảnh được các nghệ nhân quan tâm và có mặt nhiều nhất. Nhìn vào các công trình kiến trúc của chùa Khmer, từ cổng đến ngôi Chánh điện, Sala, tăng xá…đâu đâu chúng ta cũng đều bắt gặp hình tượng Krud. Dù lớn hay nhỏ và được làm bằng chất liệu gì đi nữa thì Krud luôn được thể hiện trong tư thế đứng tựa vào các đầu cột, nhất là các cột hiên và dang đôi cánh hoặc đôi tay đỡ lấy mái nhà, rất hiếm thấy tượng Krud được đặt trên các đầu cột bên trong nội thất. Việc đặt Krud ở vị trí như vậy, vừa có tác dụng tạo nên sự chắc chắn, khỏe khoắn cho các bộ cột chống đỡ những mái nhà đồ sộ, nặng nề, vừa góp phần làm tăng vẻ đẹp và sự uy nghi cho công trình. So với hình tượng Krud trước đây, cụ thể là các loại tượng nhỏ đúc đồng thì hình tượng Krud ngày nay đã được các nghệ nhân Khmer “cải biên” đi rất nhiều; nét mặt trông hiền hòa hơn, hình dáng gần giống với con người hơn, con mắt ở giữa đã không tồn tại, đôi cánh thì được thu nhỏ lại, hoặc có nơi người ta bỏ hẳn, thay vào đó là cánh tay người; cũng có nghệ nhân thể hiện đồng thời cả hai: vừa có cánh chim vừa có tay người. Riêng hình ảnh rắn Naga – một nạn nhân bị Krud xé xác cũng không còn xuất hiện nhiều, có những nơi nó đã biến mất. Điều này có lẽ do Krud thường được đặt ở vị trí đầu cột, có chức năng như cây chống, vì thế nếu đưa thêm hình ảnh rắn Naga vào sẽ làm cho kiến trúc có cảm giác nặng nề hơn. Hay phải chăng với tư tưởng từ bi, hỉ xả của đạo Phật, luôn có xu hướng đẩy lùi cái ác, cái vô minh ra khỏi cuộc sống, hướng con người tới giá trị của trí tuệ, của cái tốt, cái đúng, cái đẹp mà các nghệ nhân Khmer đã có sự “cải biên” khi thể hiện hình tượng Krud? Qua thời gian, cùng với sự thay đổi về nhu cầu, cùng với thị hiếu của người dân mà ngày nay tại rất nhiều ngôi chùa Khmer ở đồng bằng sông Cửu Long, hình tượng Krud hầu hết được làm từ chất liệu xi măng đúc khuôn sẵn, có rất ít tượng Krud làm bằng gỗ, có chăng cũng chỉ vài ba con ở những ngôi chùa có niên đại khá xưa còn sót lại. Trong khi đó đội ngũ nghệ nhân kế cận còn quá ít, vì chưa có trường lớp đào tạo bài bản, qui củ mang tầm cỡ cấp khu vực. Nếu có cũng chỉ là những cơ sở tự phát từ các cá nhân theo dạng truyền nghề hoặc một vài địa chỉ đào tạo tương đối tập trung như tại chùa Hang, thuộc tỉnh Trà Vinh,…

Nhìn chung qua quá trình phát triển, dẫu được làm từ chất liệu gì, thì một điều chắc chắn rằng, Krud đã mang giá trị văn hóa vừa vật thể vừa phi vật thể xuất hiện từ khá sớm trong kho tàng văn hóa nghệ thuật, nó đã, đang và sẽ tiếp tục góp phần không nhỏ làm phong phú, đa dạng thêm vườn hoa đa sắc tộc của Việt Nam.

Theo Thanh Nhàn/Bảo tàng lịch sử quốc gia